W tradycyjnym modelu nauczania, dominująca rola przypada nauczycielowi, który stanowi podstawę systemu edukacji, bowiem, jako jedyny posiada monopol na wiedzę, wyznacza kierunki edukacji i określa materiał, który uczeń ma opanować. We współczesnej edukacji ten model zdecydowanej zmianie, gdyż nauczyciel stał się przewodnikiem i mentorem projektującym sytuacje edukacyjne. Natomiast uczeń z biernego odbiorcy procesu edukacyjnego stał się aktywnym podmiotem, zdobywającym czynnie wiedzę nie tylko w formach szkolnych, ale i poza nimi.

Dynamiczne zmiany modelu edukacji zaowocowały modyfikacją dotychczas znanych teorii pedagogicznych, co w efekcie doprowadziło do radykalnego sposobu zmiany przekazywania wiedzy. Głównym celem współczesnej edukacji jest spełnianie indywidualnych potrzeb, interesów i możliwości poszczególnych uczniów. Prezentowane koncepcje pedagogiczne z cała pewnością mogą być bardzo pomocne w optymalizacji środowiska kształcenia.

Claude Shannon (1916-2001) - amerykański matematyk i inżynier, jest autorem opublikowanego w 1948 roku dzieła „Matematyczna teoria komunikacji”, które stało się podstawą teorii termodynamiki komunikacyjnej. Prowadząc badania stwierdził, że ciągami zer i jedynek można opisać tekst, obraz lub dźwięk^[1]. Przyjął również założenie, że każda informacja posiada fizyczny rozmiar, czyli bit. Stwierdzenie to, pozwoliło na ilościowe, niezwykle dokładne porównanie kosztów przekazywania informacji w różnych formach (dźwięków, znaków, obrazów) w celu określenia skuteczności przesyłania i przechowywania informacji. Zgodnie tą koncepcją wszystkie źródła przesyłające informacje (telefon, radio, telewizja, Internet itd.) mogą być mierzone oraz, że informacje mogą być transmitowane przez kanał wtedy i tylko wtedy, gdy wielkość źródła nie przekracza zdolności przesyłowych kanału.

Shannon uważa, że podstawowe elementy każdego systemu łączności ogólnej obejmują: 

1. - źródło informacji, którym są urządzenia nadawczo-odbiorcze, przekształcające informacje do postaci nadającej się do transmisji;
2. - kanał, przez który komunikat jest przekazywany;
3. - urządzenia odbiorczego, który dekoduje wiadomość;
4. - odbiorcy wiadomości;
5. - źródła zakłócenia lub zniekształcenia, które zmienia wiadomości w sposób nieprzewidywalny podczas transmisji.

Na dokładność danego przekazu informacji istotny wpływ będą miały następujące czynniki: 

1. - tempo, w jakim informacje te są wytwarzane w źródle.
2. - zdolność kanału do przenoszenia informacji.
3. - średnia ilość informacji w jednej wiadomości.

W modelu Shannona przyjmujemy następujące założenia:

- w źródle informacji i u odbiorcy przyjmujemy ”wiedzę aprioryczną“

- znajomość zbioru zdarzeń, z których mogą być wybrane konkretne wydarzenia;

- informowany i informujący znają rozkład prawdopodobieństwa w tym zbiorze; informowany nie wie przed otrzymaniem sygnału, jaki element zbiory został/zostanie wybrany przez źródło informacji. Otrzymany sygnał redukuje, zatem jego niepewność odnośnie tego, jaki element zbioru będzie wybrany.

Behawioryzm (angielskie behaviour - zachowanie się) - jest kolejną, niezwykle istotną dla procesu nauczania koncepcją to kierunek w psychologii XX wieku badający interakcje jednostki z otoczeniem i poddający obserwacji wymierne aspekty ludzkiego zachowania.

Dla psychologii behawiorystycznej, której głównym reprezentantem był J. Watson i B. F. Skinner - jedynym przedmiotem badania są tylko zjawiska obserwowalne, a nie myśli i emocje. 

Z punktu widzenia behawioryzmu, człowiek jest produktem swojego otoczenia. Behawiorystów nie interesowała zupełnie introspekcja, lecz jedynie gromadzenie i kategoryzowanie spostrzeżeń. Umysł każdego człowieka postrzegali /zgodnie z założeniami filozofii Johna Lockea/, jako tabula rasa

(łac. "niezapisana tablica"), co oznacza, że wszelka wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia, a umysł pozbawiony doświadczeń jest „niezapisany”.

Zdaniem behawiorystów zachowanie człowieka jest zespołem reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych, które są odpowiedzią organizmu na określone bodźce. Zatem psychologia ma badać związki między bodźcami i reakcjami oraz wywieranie wpływu na zachowanie się ludzi. Zgodnie z założeniami behawioryzmu, zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem zewnętrznych bodźców działających na jednostkę. Jeżeli zatem człowiek się zmienia, to następuje to w wyniku uczenia się nowych reakcji oraz zastąpienia dotychczasowych doświadczeń nowymi. Kluczowym elementem tej teorii uczenia się jest system nagród i kar, czyli nagradzanie pożądanych zachowań i karanie nieodpowiednich. Należy zwrócić uwagę, że uczeń jest  pasywny, a nauczanie to w istocie szereg zaprojektowanych przez nauczyciela bodźców ukierunkowanych na osiągnięcie pożądanych efektów.

Do najważniejszych elementów behawioryzm zaliczamy poniższe założenia: ^[2]

• - Programy nauczania, w których określona informacja jest przekazywana uczącym się według określonego planu, prowadzi do z góry określonego celu pedagogicznego;
• - Określone środki nauczania służą do osiągnięcia wcześniej założonego celu;
• - Uczenie się jest warunkowane przez ilość powtórzeń, wzmocnienia pozytywne i negatywne i modelowanie zachowania uczącego się, który reaguje na bodźce administrowane przez nauczyciela;
• - Uczący się nie kontroluje procesów uczenia się, jego czasu i miejsca;
• - Nauczyciel kieruje przebiegiem procesów uczenia się i jest głównym źródłem informacji;
• - Ocena jest dokonywana indywidualnie, aby sprawdzić czy cele zostały osiągnięte;
• - Brak wskazań, że cele zostały osiągnięte (negatywny wynik testu) powoduje powtórzenie całego procesu.

Jaki jest stosunek behawioryzmu do edukacji tradycyjnej? Bez wątpienia nauczanie tradycyjne jest bardzo złożonym procesem, ale w dużej mierze opartym na modelu behawioralnym. Nauczyciele często zakładają, że zachowanie ucznia jest odpowiedzią na jego środowisko z przeszłości i teraźniejszości. Jednocześnie wierzą, że można nauczyć uczniów odpowiednich zachowań, pod warunkiem zapewnienia adekwatnych ich wzmocnień: 

• - wzmocnienie pożądanych zachowań, aby konkurowały z niepożądanymi, tak, aby zastąpić go całkowicie.
• - osłabienie, a w konsekwencji całkowite wyeliminowanie zachowań niepożądanych.
• - świadome korzystanie z kary, jako dążenie do  osłabienia niepożądanych zachowań.

Kognitywizm (w latach 80-tych, stał się głównym nurtem naukowej psychologii) - świadomość niedoskonałości behawioryzmu doprowadziła do rozwoju nowego nurtu, który oprócz zachowania zwrócił uwagę na aspekty poznawcze oraz wyjaśnienie procesów myślowych i modelowanie inteligencji.Kognitywizm bada przejawy działania umysłu oraz wyjaśnia procesy myślowe, chcąc kompleksowo ująć umysł i poznanie, jako struktury włączone w biologiczny świat. Kognitywiści traktują ucznia, jako podmiot aktywnie przyswajający informację, dlatego próbują na podstawie tych przesłanek wyjaśnić wewnętrzne procesy obróbki informacji w czasie przetwarzania wiedzy. Przyswajanie informacji pojmują, jako ciągły proces zdobywania wiedzy i dlatego pojęcie to jest częściej stosowane w porównaniu z pojęciem uczenia się^[3].

Kognitywiści zauważają, że ludzie uczą się zarówno słów jak i obrazów, co oznacza, że posiadają oddzielne kanały do przetwarzania werbalnego i wizualnego nowego materiał.  Każdy kanał z racji ograniczonej pojemności, może przetwarzać jedynie niewielką ilość materiału jednocześnie. Uczeń, zatem przyswaja informację i przechowuje ją do późniejszego wykorzystania, a uczenie się zależy nie tylko od stopnia wcześniejszej wiedzy, uwagi i zainteresowania, ale także od kontekstu, w którym nauka się odbywa. Badania pamięci pokazują, że kontekst nauczania (osoby, czas, miejsca) mogą być korzystne lub stać się przeszkodą w uzyskaniu wiedzy. 

Nauczyciel kognitywista może wykorzystać w nauczaniu poniższe techniki: 

• - nacisk na aktywny udział ucznia w procesie uczenia ,
• - wykorzystanie hierarchicznych analiz w celu konstruowaniu własnej wiedzy z własnych doświadczeń,
• - nacisk na stosowanie strategii poznawczych,
• - tworzenie środowiska uczenia się, które umożliwi i zachęci uczniów do nawiązywania do wcześniej nauczonego materiału.

Konstruktywizm - Zgodnie z jego założeniami, wiedza nie jest biernie przyswajana, lecz uczeń konstruuje ją w sposób aktywny, czyli nie rejestruje informacji przekazywanej przez nauczyciela, lecz buduje własne struktury wiedzy.

Zdaniem S. Dylaka szczegółowe założenia konstruktywizmu, jako teorii wiedzy i poznawania można sformułować następująco: ^[4]

• - wiedza nie jest „poza nami” i nie czeka, aby być odkrytą,
• - wiedza jest czasowo zdeterminowana, rozwojowa, wewnętrznie konstruowana, społecznie i kulturowo uwarunkowana,
• - wiedza jest konstrukcją zbudowaną zarówno przez podmiot poznający, jak również jest konstruowana społecznie,
• - wiedza nie składa się wyłącznie z faktów, zasad i teorii, jest to także zdolność wykorzystywania  informacji w racjonalny sposób. Wiedza to także nieustanna interpretacja znaczenia zjawisk i zdarzeń.

Zgodnie z teorią konstruktywistyczną uczenie się jest procesem aktywnym, w którym uczeń używając bodźców zmysłowych buduje własną bazę wiedzy. Uczenie się staje się więc aktywnością społeczną, bowiem jest ono ściśle powiązane z naszymi relacjami z innymi ludźmi: nauczycielami czy też  rówieśnikami. Warto podkreślić, że uczenie się staje się kontekstowe, bowiem nie uczymy się pojedynczych, abstrakcyjnych, oderwanych od rzeczywistości faktów, lecz czerpiemy z naszego doświadczenia i praktyki.

Nauczyciel konstruktywista może wykorzystać bardzo wiele różnych metod nauczania, zachęcając uczniów do korzystania z aktywnych technik (eksperymenty, rozwiązywanie problemów), aby w doprowadzić do rozwiązania istniejących problemów oraz w efekcie zbudować nową bazę wiedzy.  Pracując zgodnie z modelem konstruktywistycznym, nauczyciel kształci „uczących się ekspertów”, dając niepowtarzalna szanse uczniom na zdobycie umiejętności uczenia się jak się uczyć.

Konstruktywizm społeczny to kierunek, jaki wyodrębnił się z socjologii wiedzy, traktujący rzeczywistość społeczną, jako formę świadomości. Zgodnie z jego założeniami, społeczeństwo jest produktem człowieka, obiektywną rzeczywistością, a człowiek jest produktem społeczeństwa. Każdy człowiek buduje swój koncept rzeczywistości społecznej na podstawie wielokrotnych aktów komunikacji, opartych o subiektywne doświadczenie komunikacyjne^[5].

Zgodnie z powyższym założeniem, świat zawsze postrzegany jest w sposób subiektywny, co oznacza, że zupełnie czymś innym są nożyczki dla dziecka, a czym innym dla krawca. A zatem każdy z nas, dokonując nieustającej interpretacji, kreuje rzeczywistość społeczną.

Również nauczanie i uczenie się dziecka jest zdeterminowane elementami kultury, w jakiej się wychowuje. Dzieci mają do dyspozycji zestaw narzędzi intelektualnych, np. znaki, symbole, a przede wszystkim język, które wykorzystują do codziennego komunikowania się i analizowania rzeczywistości. To właśnie dzięki nim poszerzają swoje zdolności umysłowe.  Edukacja, zatem to nie przyswajanie gotowej wiedzy, lecz rozwijanie u dzieci umiejętności  uczenia się. Zadaniem nauczyciela jest rozwijanie u dziecka zdolności do kreatywnego myślenia, planowania i komunikacji.  Jest to podstawowa teza  konstruktywizmu społecznego zakładająca, że każda jednostka tworzy wiedzę, nie rejestrując informacji, lecz przekształcając tę, która jest dostępna. W tym modelowym ujęciu, nauczyciel staje się organizatorem stwarzających uczniom możliwości działań poznawczych 

Należy podkreślić, że w konstruktywistycznej klasie, uczniowie pracują głównie w grupach, a proces zdobywania wiedzy jest dynamiczny. Istnieje duży nacisk na umiejętności społeczne i komunikacyjne, a także współpracę grupowa i wymian e pomysłów. Jest to zupełnie odmienne od tradycyjnego modelu nauczania, gdzie uczniowie pracują głównie sami, nauka odbywa się poprzez powtarzanie, a tematy są ściśle przestrzegane i są zgodne z podręcznikiem.

Nauczyciel konstruktywiści wykorzystują w nauczaniu m.in. następujące metody: 

• - eksperymentowanie: uczniowie   indywidualnie przeprowadzają eksperyment, a następnie omawiają w grupie jego wyniki,
• - projekty badawcze: uczniowie realizują projekty badawcze, a następnie na forum klasy przedstawiają wyniki,
• - wyjazdy terenowe: to pozwala uczniom odnieść omawiane w klasie problemy teoretyczne do świata rzeczywistego.

Konstruktywistyczne podejście może być również zastosowane w nauczaniu online, dzięki wykorzystywaniu takich narzędzi jak fora dyskusyjne, wiki i blogi,  umożliwiających uczniom aktywne budowanie wiedzy. W konstruktywistycznej klasie, zarówno nauczyciel jak i uczniowie wiedzą, że wiedza to nie są obojętne do zapamiętania fakty, lecz dynamiczna i stale zmieniająca się wizja świata, w którym żyjemy.

Konektywizm - współczesny świat pod wpływem nowoczesnych technologii informacyjno – komunikacyjnych gwałtownie się zmienia oferując niedostępne i nieznane dotąd możliwości rozwoju.  Bez wątpienia najbardziej skorzystało na  tym pokolenie młodych ludzi, którzy nie tylko współtworzą, ale i współdzielą się wytworzoną wiedzą. Proces ten jest ściśle związany z ich ogromną aktywnością komunikacyjną w sieci. Odpowiedzią na nowe potrzeby edukacyjne jest konektywizm, teoria opisana szczegółowo przez G. Siemensa w artykule: 

„Connectivism:  A Learning Theory for the Digital Age” ^[6].

1. - Siemens twierdzi, że uczenie się jest procesem, który występuje w zmieniających się warunkach, nad którymi uczący się nie do końca sprawuje kontrolę. W praktyce oznacza to, że wiedza może znajdować się poza nami, np. bazy danych, i dopiero połączenie się z nimi, czyli rozpoczęcie nauki, może skutkować rozpoczęciem procesu powiększania naszego stanu wiedzy.

Konektywizm opiera się również na założeniu, że wszystkie informacje nieustannie się zmieniają, dlatego też, na uczącym spoczywa obowiązek rozpoznawania, które informacje są istotne, a które są już bezużyteczne i bezwartościowe.

Do najważniejszych zasad konektywizmu zdaniem G. Siemensa zaliczamy

poniższe twierdzenia: ⁷ 

• - nauka i wiedza opiera się na różnorodności poglądów,
• - uczenie się to proces korzystania z różnorodnych źródeł informacji tworzenie i utrzymanie połączeń z bazami wiedzy jest niezbędne dla procesu uczenia się,
• - podejmowanie decyzji już jest procesem uczenia się, gdyż wybór i zrozumienie napływających informacji jest kluczową umiejętnością, pozwalająca ocenić, co jest istotne i przydatne, a co jest bezwartościowe.

Omawiane wyżej teorie behawioryzmu, kognitywizmu i konstruktywizmu, to teorie uczenia się, które zostały opracowane w czasach, gdy technologia informacyjno – komunikacyjna nie zdominowała naszego życia.

Współczesna edukacja ewoluuje wraz z postępem technologicznym wykorzystując różne aspekty procesu uczenia się. Dla każdego rodzaju zaangażowania poznawczego, różnych rodzajów wiedzy i kontekstów nauczania, nauczyciele powinni wybrać najlepsza koncepcję pedagogiczną, gwarantującą synergiczny związek teorii pedagogicznej i nowoczesnej technologii.  Bez wątpienia kluczowa w tym procesie pozostaje rola nauczyciela, tym bardziej, że przestaje on być ekspertem, który posiada monopol na wiedzę, a staje się przewodnikiem, który ułatwia wspólne uczenie się.

Roman Lorens

 Specjalista prawa oświatowego, 

trener, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, wieloletni wykładowca.

[1] Podaję za: Claude Shannon, http://www.nyu.edu/pages/linguistics/courses/v610003/shan.html odczyt [17.03.2019]

[2] Podaję za: Teoria e-learningu. Wykłady PJWSTK,

http://edu.pjwstk.edu.pl/wyklady/ele/scb/Docs/2_Teoria_elearningu.pdf odczyt [17.03.2019]

[3] Meger, Podstawy e-learningu. Od Shannona do konstruktywizmu, E-mentor 4/2006, http://www.ementor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=16&id=325. odczyt [17.03.2019]

[4] Zob.: S.Dylak, Konstruktywizm jako obiecująca perspektywa kształcenia nauczycieli, https://issuu.com/banaszak4/docs/s_dylak_konstruktywizm_jako_obiecuj  odczyt [17.03.2019]

[5] Podaję za: A.Maj, Konstruktywizm społeczny jako ideologia społeczeństwa sieciowego,

http://annamaj.wordpress.com/2009/03/31/konstruktywizm-spoleczny-jako-ideologia-spoleczenstwasieciowego/ odczyt [17.03.2019]

[6] Podaję  za: G. Siemens, Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age, http://www.itdl.org/journal/jan_05/article01.htm   odczyt [17.03.2019] 7 Tamże.